یکی از مهمترین بخش های سر غده هیپوتالاموس مغز است که در حقیقت ترکیب چندین هسته می باشد. این غده کوچک تقریباً با تمامی بخش های مغز و بدن بطور مستقیم و یا غیر مستقیم در ارتباط است. کوچکترین اختلال و یا ناهماهنگی در فعالیت های هیپوتالاموس منجر به بروز طیف وسیعی از مشکلات و اختلالات در بدن و زندگی ما خواهد شد. خوشبختانه بیماری ها و مشکلات هیپوتالاموس انگشت شمار بوده و براحتی با رعایت سبک زندگی سالم و چکاپ های پزشکی قابل پیشگیری هستند. جراحان مغز و اعصاب با بررسی علایم متعدد و تصویربرداری های مغزی، می توانند محل دقیق مشکلات هیپوتالاموس را یافته و بهترین درمان را برای آن به بیماران ارائه دهند.
غده هیپوتالاموس مغز در قاعده جمجمه بالای ساقه مغز و زیر غده تالاموس قرار دارد. به همین دلیل نام آن را زیر تالاموس (اتاقک) نهاده اند. این غده در حقیقت بخشی از دستگاه لیمبیک بوده و جزو بخش بطنی (شکمی) دیانسفال یا مغز میانی محسوب می شود. هیپوتالاموس از جلو به چلیپای بینایی و از عقب به ماده سوراخ دار می رسد. بالا و پشت آن شیار هیپوتالامیک قرار دارد. از نظر فنی، هیپوتالاموس جزو ساختارهای قاعده جمجمه به شمار می آید.
بخش های هیپوتالاموس
جنس هیپوتالاموس مغز انسان از ماده خاکستری، وزن آن حداقل 4 گرم، اندازه آن در انسان معادل یک بادام درختی معمولی است و از لحاظ ساختار آناتومی شامل هسته ها (بخش های) متعددی می شود. نکته بسیار مهم این است که غده هیپوتالاموس از نظر شکل، ساختار و عملکرد در مردان و زنان از یکدیگر متفاوت است. نواحی اصلی هیپوتالاموس شامل سه ناحیه هستند:
- ناحیه فرابینایی (سوپرا اپتیک) شامل دو هسته
- ناحیه برجسته (توبرال) شامل سه هسته
- ناحیه پستانی (مامیلاری) شامل دو هسته
از نظر آناتومی هم هیپوتالاموس به 5 بخش پیشین و پسین، میانی و جانبی، و دور بطنی تقسیم می شود. هر یک از نواحی هیپوتالاموس از چندین بخش و هسته تشکیل شده اند که وظایف پرشمار و متعددی بر عهده دارند.
همچنین هیپوتالاموس بطور خاص با غده هیپوفیز در ارتباط عصبی و هورمونی است تا جایی که دنباله های اعصاب این دو غده در درون هم تنیده شده اند و بسیاری اوقات تفکیک وظایف آنها از یکدیگر به دشواری مقدور است.
سایر بخش های مغز که ارتباط فعالیتی تنگاتنگ با هیپوتالاموس دارند شامل تالاموس، تشکیلات تورینه ای، ساقه مغز، هسته منفرد، مخچه، بصل النخاع، آمیگدالا (بادامه)، هیپوکامپ، لوکوس سرلئوس، تیغه مغزی، قشر مخ، پیاز بویایی، اعصاب سمپاتیک و پاراسمپاتیک و حتی شبکیه چشم هستند.
هورمون های هیپوتالاموس کدامند؟
غده هیپوتالاموس در کنار کنترل عصبی سایر بخش های مغز و بدن، بعنوان یک غده درون ریز، هورمون های زیادی را ترشح می کند که بوسیله آن مستقیم (هیپوفیز) و غیر مستقیم (از طریق خون) فعالیت باقی بخش های مغز و بدن را هماهنگ و تنظیم می نماید. هورمون های معروف و اصلی غده هیپوتالاموس مغز عبارتند از:
- هورمون آزاد کننده هورمون رشد (GHRH)
- هورمون بازدارنده هورمون رشد (GHIH)
- هورمون رهاسازی کورتیکوتروپین (CRH)
- هورمون آزاد کننده هورمون های گنادوتروپیک LH و FSH برای چرخه قاعدگی و بارداری (GHRH)
- هورمون تنظیم شیردهی (PIH)
- هورمون کنترل فعالیت تیروئید (TRH)
- هورمون ضد ادرار (آنتی دیورتیک، ADH)
- اکسی توسین (هورمون عشق)
وظایف هیپوتالاموس چیست؟
هیپوتالاموس وظایف بسیار زیادی در بدن به عهده دارد. شاید بهترین واژه برای فعالیت های این غده کوچک، رهبری هماهنگی تمامی فعالیت های درونی و سایر اندام های بدن باشد. عمده نقش ها و وظایف هیپوتالاموس به شرح زیر هستند:
- تنظیم چرخه خواب و بیداری
- تنظیم چرخه تغذیه
- تنظیم گرسنگی، سیری، اشتها و میل به خوردن
- تنظیم رفتارهای جنسی
- تنظیم تشنگی
- تنظیم وزن بدن
- تنظیم فشار خون، ضربان قلب، و فعالیت دستگاه قلبی/عروقی
- تنظیم چرخه بارداری و زایمان
- تنظیم تعادل مایعات درون بدن
- تنظیم رشد
- تنظیم شیردهی
- تنظیم فعالیت سایر غدد درون ریز (بخصوص هیپوفیز، تیروئید، فوق کلیه)
بیماری های غده هیپوتالاموس
هیپوتالاموس در حقیقت شاهراه حیاتی بدن است و کوچکترین بد تنظیمی در آن می تواند تمام زندگی ما را تحت تاثیرات ناخوشایند خود قرار دهد. مهمترین علت های بیماری های ایجاد شده در غده هیپوتالاموس مغز ناشی از آسیب ها و ضربه های مکانیکی به سر (جمجمه و مغز) هستند. در عین حال برخی اوقات بیماری هایی ژنتیکی نظیر سندروم کالمن و یا سندرم پرادر-وایلی هم می توانند به هیپوتالاموس آسیب برسانند.
در کنار ضربه/ آسیب مکانیکی و بیماری های ژنتیکی، بیماری ها و مشکلات غیر ژنتیک همچون عفونت ها، سوء تغذیه، افزایش شدید آهن در بدن، خون ریزی شدید، اختلالات خوردن (آنورکسیا و بولیمی) می توانند منجر به آسیب دیدن و کژکاری های هیپوتالاموس شوند. حتی گاهی اوقات AVM و یا آبسه مغزی ممکن است در محدوده هیپوتالاموس تشکیل شود و کارکرد طبیعی آن را مختل نماید.
علایم کلی بیماری های هیپوتالاموس شامل موارد زیر هستند:
- اختلالات خواب (بدخوابی، بی خوابی، پرخوابی)
- تغییرات هیجانی
- تحریک پذیری عصبی و بی قراری بیش از حد
- کاهش میل جنسی بدون دلیل
- تشنگی مداوم
- ناتوانی در کنترل خشم و ترس
- تغییرات اشتها (پر خوری بیش از حد و عدم احساس سیری، گرسنگی بیش از حد و عدم احساس سیری)
تومورهای هیپوتالاموس
تومورهای هیپوتالاموس موارد بسیار نادری در جراحی مغز و اعصاب محسوب می شوند که ناشی از رشد غیرطبیعی سلول ها در غده هیپوتالاموس مغز هستند. دلیل بروز این تومورها هنوز ناشناخته است. به نظر می رسد علت تومورهای هیپوتالاموسی ترکیبی از عامل های ژنتیک و مسایل محیطی باشد.
تومورهای هیپوتالاموس کودکان بطور معمول گلیوما هستند؛ یعنی ناشی از رشد بی رویه سلول های گلیایی هستند. این سلول ها در مغز نقش حمایت سلول های عصبی را بر عهده دارند. تومورهای هیپوتالاموس در کودکان بطور معمول بدخیم نبوده و با دارو قابل درمان هستند.
در بزرگسالان اغلب تومورهای هیپوتالاموس سرطانی بوده و عمدتاً ناشی از گسترش (متاساتاز) سلول های سرطانی بافت های دیگر هستند. در اغلب موارد، این گونه تومورهای هیپوتالاموسی خطرناک بوده و لازم به جراحی مغز و اعصاب برای برداشتن آنها است.
افرادی که دارای بیماری نوروفیبروماتوز هستند نیز در معرض خطر بالاتری برای ابتلاء به تومورهای هیپوتالاموس هستند. همچنین مشخص شده اشعه درمانی (رادیوتراپی) نیز احتمال بروز تومورهای هیپوتالاموس را افزایش می دهد.
شیوه تشخیص تومورهای هیپوتالاموس با استفاده از ترکیب آزمایش خون، معاینات، سابقه پزشکی و تصویر برداری های مغزی CT اسکن و MRI است. بهترین جراحان مغز و اعصاب بر اساس این بررسی ها اقدام به مشخص ساختن دقیق محل تومور و نحوه درمان آن می نمایند. دکتر مهرداد حسین‌زاده بختوری با سابقه ای طولانی در جراحی قاعده جمجمه بهترین و سریع ترین شیوه های درمانی تومورهای هیپوتالاموس با سطح اطمینان بالا برای شما عزیزان ارائه می نمایند.
جراحی هیپوتالاموس
در مواردی که تومورها، آسیب ها، آبسه ها، و یا AVM های هیپوتالاموس از طریق دارویی قابل کنترل و درمان نباشند، بهترین راهبرد درمانی جراحی است. جراحی ها بسته به نوع، محل، ابعاد و وضعیت مشکل ایجاد شده متفاوتند. با توجه به اینکه هیپوتالاموس در قاعده جمجمه واقع شده است، شیوه های قدیم مبتنی بر جراحی باز شامل برداشت بخش های بزرگی از جمجمه و کنار زدن بافت های مغزی برای رسیدن به آن بود.
امروزه به دلیل وجود فن آوری های پیشرفته میکروسکوپی و نورو آندوسکوپی، با ایجاد سوراخ های بسیار کوچک به قطر 5 میلی متر در جمجمه، حلق و یا بینی، به راحتی دسترسی به ساختار های قاعده جمجمه به ویژه هیپوتالاموس فراهم شده است. برتری جراحی های بسته با نورو آندوسکوپی در میزان برش و آسیب کمتر به بافت های سالم مغز، عوارض بعد از عمل کمتر، میزان بیهوشی کوتاه تر و نیز دوره نقاهت کمتر بیماران است.
تیم جراحی دکتر مهرداد حسین‌زاده بختوری با بهره گیری از مدرنترین امکانات و تکنولوژی روز دنیا در حوزه جراحی های مغز و اعصاب با تکنیک نورو آندوسکوپی، جهت مداوای بیماران در این حوزه تلاش می نماید.