تومور متاستاتیک مغز به‌عنوان یک تومور ثانویه تعریف می‌شود که ناشی از متاستازهای سرطانی سایر نقاط بدن در مغز است. بافت این تومور توسط سلول‌های سیستم عصبی مرکزی تشکیل نمی‌شود، بلکه توسط سلول‌های سرطانی که از تومورهای اولیه در سایر قسمت‌های بدن مهاجرت کرده‌اند، در سیستم عصبی مرکزی مستقر می‌گردد. تومور متاستاتیک ممکن است ماه‌ها یا حتی سال‌ها پس از شناسایی و درمان تومور اولیه بروز کنند.
تومور متاستاتیک مغز چقدر گسترده است
مطالعات نشان می‌دهد که تومور متاستاتیک بر ۲۰ تا ۴۰ درصد از بیماران سرطانی که از بیماری اولیه نجات می‌یابند، تأثیر می‌گذارد. در بیش از نیمی از موارد، تشخیص زمانی انجام می‌شود که بیش از یک ضایعه مغزی وجود دارد. اکثر متاستازها در یکی از نیمکره‌ها قرار دارند، در حالی که ۱۵ درصد در مخچه و ۵ درصد در ساقه مغز مشاهده می‌شوند.
افزایش بروز متاستازهای مغزی در طول زمان به دو عامل اصلی مرتبط است:
۱. ابزارهای تشخیصی دقیق‌تر که امکان مطالعه مناطقی از مغز را فراهم می‌کنند که پیش‌تر به‌سختی قابل‌ارزیابی بودند، و بهبود در درمان تومورهای اولیه.
۲. افزایش میانگین زمان بقا پس از تشخیص سرطان، که احتمال ایجاد تومورهای ثانویه مغزی را نیز بالا می‌برد؛ در حالی که در گذشته، مرگ زودهنگام بیمار از تومور اولیه مانع از شناسایی آنها می‌شد.
اگرچه تا چند سال پیش وجود متاستازهای مغزی در اکثر موارد منجر به مرگ بیمار در عرض چند ماه می‌شد، امروزه به لطف پیشرفت‌های درمانی، وضعیت به‌طور قابل‌توجهی بهبود یافته است.
چه کسی در معرض خطر ابتلابه تومور متاستاتیک مغز است؟
هر کسی که تومور اولیه در عضوی داشته باشد که به‌سهولت به مغز متاستاز شود، در طول زمان در معرض خطر ابتلا به متاستاز مغزی قرار می‌گیرد.
انواع تومور متاستاتیک مغز
بعضی از تومورهای اولیه به دلیل عوامل آناتومیکی مانند نزدیکی به مغز یا اتصال بهتر، یا به دلیل عوامل سلولی و مولکولی که هنوز به طور کامل مشخص نشده‌اند، احتمالاً راحت‌تر از دیگر اندام‌ها به مغز متاستاز می‌دهند.
تومورهای اولیه که می‌توانند متاستاز مغزی ایجاد کنند، عبارت‌اند از: ریه، سینه، کلیه، کولورکتال و ملانوم. احتمالاً درصد برخی از این تومورها ممکن است متفاوت باشد، اما به طور کلی سرطان ریه (در مردان) و سرطان سینه (در زنان) از جمله تومورهایی هستند که بیشترین احتمال متاستاز مغزی را دارند.
همچنین تعداد کمی از تومور متاستاتیک وجود دارند که در معاینه بافت‌شناسی، امکان شناسایی تومور منشأ وجود ندارد. این تومورها به‌طور عمومی به عنوان “تومورهای متاستاتیک با منشأ ناشناخته” شناخته می‌شوند.
اشکال متاستاتیک مغز بر اساس محل تومور در مغز، نوع بافت توسعه‌یافته و عضوی که از آن منشأ می‌گیرند، طبقه‌بندی می‌شوند.
علائم تومور متاستاتیک مغز
علائم تومور اولیه یا تومور متاستاتیک با یکدیگر تفاوت کمی دارند و حتی ممکن است عمومی باشند. این شامل:
۱. اختلالات هماهنگی حرکتی و سرگیجه؛
۲. احساس ضعف و بی‌حالی عمومی؛
۳. سردرد (در کسانی که هرگز از آن رنج نبرده‌اند یا شدیدتر از حد معمول)؛
۴. ازدست‌دادن حافظه، مشکل در تمرکز؛
۵. ازدست‌دادن حس لامسه در برخی از نواحی بدن، درد یا سایر تغییرات در حس؛
۶. تغییرات ناگهانی در خلق‌وخو یا رفتار غیرمنطقی؛
۷. مشکلات گفتاری یا بیانی؛
۸. تشنج‌های صرع (در کسانی که هرگز از آنها رنج نبرده‌اند)؛
۹. حالت تهوع، استفراغ؛
۱۰. ضعف بخشی از بدن؛
علائم بیشتر از همه به ناحیه‌ای که متاستازها در آن موضعی و توسعه‌یافته‌اند بستگی دارد؛ زیرا هر مجموعه و شبکه‌ای از نورون‌ها در مغز عملکرد خاص خود را دارند و در نتیجه علائم تا حد زیادی به مدار آسیب‌دیده بستگی دارد.
کمبود فضای داخل جمجمه نیز شایع‌ترین علائم را توضیح می‌دهد؛ برای مثال، سردرد ممکن است ناشی از اختلال در گردش مایع در داخل بطن‌ها به علت متاستازها یا به دلیل “التهاب” (ادم) باشد که متاستازها اغلب در اطراف خود ایجاد می‌کنند. این پدیده‌ها باعث فشرده شدن بافت‌ها در برابر دیواره سفت‌وسخت جمجمه می‌شود و همچنین به همین دلیل سردرد ناشی از تومورهای مغزی (اولیه یا ثانویه) به مسکن‌های رایج پاسخ ضعیف و ضعیفی می‌دهد.
جلوگیری از بیماری
هیچ روش پیشگیری موثری از تومور متاستاتیک وجود ندارد. تشخیص زودهنگام تنها راه مؤثر برای درمان آنها است. به همین دلیل، افرادی که تومور اولیه‌ای دارند که احتمال متاستاز به مغز را دارند (مانند تومورهای ریه) نیز به طور دوره‌ای زیر نظر قرار می‌گیرند و تحت آزمایش‌هایی مانند توموگرافی کامپیوتری مغز (CT scan) قرار می‌گیرند تا هر ضایعه‌ای که کوچک است و راحت‌تر قابل شناسایی است، شناسایی شود.
نحوه تشخیص
تشخیص تومور متاستاتیک از طریق معاینه کامل عصبی و استفاده از آزمایشات رایج برای ارزیابی سیستم عصبی مرکزی، از جمله سی تی اسکن و تصویربرداری تشدید مغناطیسی (MRI) صورت می‌گیرد. در برخی موارد، الکتروانسفالوگرافی یا آنژیوگرافی نیز لازم می‌شود که این امکان را فراهم می‌کند تا شبکه عروقی که تومور را تغذیه می‌کند، ارزیابی شود و میزان توسعه آن اندازه‌گیری شود.
در صورت متاستاز بودن تومور، ارزیابی تومور اولیه‌ای که متاستاز از آن منشأ می‌گیرد، ضروری است. آزمایش‌های معمول شامل عکس‌برداری با اشعه ایکس از قفسه سینه و (در زنان) ماموگرافی برای جستجوی سرطان ریه یا سینه می‌شوند. سپس به ارزیابی‌هایی مانند سونوگرافی شکم (در صورت مشکوکی به وجود تومور اولیه در آن ناحیه از بدن) یا توموگرافی انتشار پوزیترون (PET scan) متوسل می‌شویم تا احتمال وجود متاستازهای دیگر در کبد یا استخوان را تأیید کنیم.
سیر تکاملی
هیچ سیستم مرحله‌بندی خاصی برای تصنیف متاستازهای مغزی وجود ندارد، همانطور که قبلاً توضیح داده شده است. این متاستازها از سلول‌هایی که از یک تومور اولیه در جای دیگری در بدن مهاجرت کرده‌اند، به وجود می‌آیند.
تومور متاستاتیک مغز چگونه درمان می‌شود؟
مانند تومورهای اولیه مغزی، تومور متاستاتیک نیز اغلب قابلیت جراحی دارند. جراحی علاوه بر از بین بردن متاستازها، می‌تواند علائم و فشار داخل جمجمه را نیز کاهش دهد. از طرف دیگر، داروهای شیمی درمانی در این نوع تومورها (حتی اگر در شرایط خاصی مورد استفاده قرار گیرند) به طور کلی مؤثر نیستند، زیرا سد خاصی که گردش خون در مغز را کنترل می‌کند (سد خونی مغزی) مانعی برای گسترش آنها در مغز ایجاد می‌کند.
اگر منشأ تومور مشخص نباشد
تحلیل بافت‌های متاستازها را می‌توان در محل مداخله یا از طریق بیوپسی از یک سوراخ کوچک در جمجمه انجام داد. بیوپسی برای درک نوع بافت، شناسایی داروهای موثر و تشخیص سطح تهاجم بیماری مفید است.
در صورت عدم نیاز به تحلیل بافت و در صورتی که تشکیلات مغزی زیادی وجود نداشته باشد (معمولاً با قطر کمتر از سه سانتیمتر)، می‌توان از روش رادیوسرجری استفاده کرد. در این روش، از پرتوهای بسیار متمرکز به جای چاقوی جراحی استفاده می‌شود که به‌طور مستقیم بر بافت بدخیم تأثیر می‌گذارد. این تکنیک، معمولاً به عنوان “چاقوی گاما” یا “چاقوی سایبری” شناخته می‌شود و نیازمند یک تیم تخصصی و تجهیزات تصویربرداری پیشرفته و خود درمان است.
این نوع مداخله به‌ویژه زمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد که هدف اصلی از درمان، تسکین علائم بدون تأثیر بیش از حد بر کیفیت زندگی بیمار باشد.
پرتودرمانی می‌تواند به عنوان مکمل جراحی کلاسیک مورد استفاده قرار گیرد و با از بین بردن سلول‌هایی که با جراحی برداشته نشده‌اند، به کاهش خطر بازگشت کمک کند. می‌توان از آن به‌تنهایی یا به همراه شیمی‌درمانی استفاده کرد.
درمان‌های ایمونوتراپی مبتنی بر به‌اصطلاح مهارکننده‌های ایست بازرسی و داروهایی که قادر به “برداشتن ترمز” سیستم ایمنی هستند، در حال آزمایش هستند.
همچنین، درمان‌های حمایتی مانند فیزیوتراپی، توانبخشی شناختی یا کاردرمانی با هدف حفظ کیفیت زندگی قابل قبول برای بیماران نیز بخشی از درمان هستند.
نتیجه گیری
متاستازهای مغزی تومورهایی هستند که از سلول‌های سرطانی متاستاز از تومورهای اولیه در سایر اعضا به مغز منتقل شده‌اند. برای تشخیص متاستازهای مغزی، از تصاویربرداری مغزی مانند سی‌تی اسکن و مغناطیسی (MRI) استفاده می‌شود، همچنین تحلیل بافتی می‌تواند در تشخیص و درمان مؤثر باشد.
درمان متاستازهای مغزی عمدتاً شامل جراحی، پرتودرمانی، شیمی‌درمانی و ایمونوتراپی است. جراحی به‌عنوان روش قابل حمله مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما در برخی موارد می‌توان از روش‌های تصویربرداری تشدیدی مانند رادیوسرجری استفاده کرد.
درمان‌های حمایتی مانند فیزیوتراپی و توانبخشی شناختی نیز برای بهبود کیفیت زندگی بیماران بسیار مهم هستند. همچنین، تحقیقات در زمینه‌های جدید درمانی مانند ایمونوتراپی به دنبال راهکارهای بهتر برای مقابله با متاستازهای مغزی هستند.
“با دکتر حسین زاده بختوری، اعتمادی به آینده سالمتان”