آسیب‌های مغزی یا برخی بیماری‌ها می‌توانند باعث افزایش فشار داخل جمجمه شوند. این وضعیت که به نام ICP شناخته می‌شود، خطرناک است و می‌تواند موجب سردرد شود. فشار بالا ممکن است به مغز یا نخاع آسیب برساند. سردرد ناشی از این حالت یک اورژانس پزشکی است و نیاز به مراقبت فوری دارد؛ هر چه سریع‌تر کمک دریافت کنید، احتمال بهبودی بیشتر است. بنابراین، شناخت نشانه‌های ICP برای همه ضروری است. در این مقاله، نشانه‌ها، علت‌ها، روش‌های تشخیص، پیشگیری و درمان این عارضه بررسی می‌شود.
تا انتهای این مقاله از دکتر حسین زاده بختوری، متخصص و جراح مغز و اعصاب همراه ما باشید.
فشار مغز چیست؟
فشار مغز، که در پزشکی به آن ICP گفته می‌شود، وضعیتی است که فرد در نواحی اطراف جمجمه خود احساس فشار می‌کند. این حالت زمانی ایجاد می‌شود که میزان مایعات یا جریان خون در اطراف مغز افزایش می‌یابد و می‌تواند آسیب‌های جدی به مغز وارد کند. از آنجا که علائم ICP تا حدی شبیه به تومور مغزی است، گاهی به آن «تومور مغزی کاذب» نیز گفته می‌شود. ICP یک وضعیت بسیار خطرناک است و در صورت عدم پیگیری به موقع، می‌تواند آسیب‌های جبران‌ناپذیری به مغز وارد کرده و حتی به کما یا مرگ منجر شود.
آناتومی جمجمه
فضای داخل جمجمه از سه بخش اصلی تشکیل شده است که همواره در حالت تعادل قرار دارند. وقتی یکی از این بخش‌ها حجم بیشتری را اشغال کند—برای مثال اگر میزان مایع مغزی نخاعی یا خون بیش از ۱۰ درصد شود—جمجمه دیگر ظرفیت کافی ندارد و به بافت مغز و عصب‌ها فشار وارد می‌شود. این سه بخش شامل موارد زیر است:
- بافت مغز که حدود ۸۰ درصد فضای داخل جمجمه را تشکیل می‌دهد
- خون داخل مغز که ۱۰ درصد فضای جمجمه را شامل می‌شود
- مایع مغزی نخاعی که ۱۰ درصد باقی‌مانده را می‌سازد
علائم فشار مغز
همان‌طور که قبلاً اشاره شد، علائم فشار مغز شباهت زیادی به تومور مغزی دارند. فرد مبتلا ممکن است دچار سردردهای شدید شود که اغلب صبح‌ها و پس از بیدار شدن از خواب ظاهر می‌شوند. دوبینی و تاری دید نیز از علائم رایج این وضعیت هستند. بنابراین، قبل از شروع هر درمانی، آزمایش‌های لازم انجام می‌شود تا از عدم وجود تومور یا سکته مغزی اطمینان حاصل شود. در صورت رد این موارد، احتمال ابتلا به ICP مطرح می‌شود که نیازمند بررسی دقیق است.
سایر علائم فشار مغز عبارتند از:
- تورم بافت مغز
- حالت تهوع و استفراغ
- عدم تعادل در راه رفتن
- مشکلات چشمی مانند تاری دید، دوبینی یا سیاهی چشم
- وزوز گوش
- سرگیجه و احساس سبکی سر
- اختلال در حافظه و گیجی نسبت به زمان، مکان و افراد
- تغییر اندازه مردمک و حساسیت به نور
- کاهش سطح هوشیاری
- خشکی شدید گردن
- اختلالات عصبی و رفتاری مانند افسردگی
علت ایجاد فشار مغز
فشار مغز معمولاً به دلیل آسیب یا ضربه به سر، افزایش فشار خون یا آنوریسم ایجاد می‌شود. این شرایط تعادل بین عناصر داخل جمجمه را بر هم می‌زند و افزایش حجم هر یک از بخش‌های مغز می‌تواند موجب فشار داخلی شود. از جمله عواملی که ممکن است باعث ایجاد فشار مغز شوند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تومور مغزی
- خونریزی داخل مغز
- سکته مغزی
- خونریزی مغزی
- آنوریسم
- خونریزی در ناحیه ساب‌آراکنوئید
- انسفالیت مغزی
- هیدروسفالی
- مننژیت
- تشنج و صرع
تومور مغزی
تومور مغزی به رشد غیرطبیعی سلول‌ها در مغز یا نواحی نزدیک آن گفته می‌شود که منجر به تشکیل توده در بافت مغز می‌گردد. این تومورها می‌توانند در نزدیکی بافت مغز رشد کنند و فضای داخل جمجمه را اشغال کنند، که در نهایت باعث افزایش حجم بافت مغز می‌شود. نواحی نزدیک مغز که ممکن است تومور در آن‌ها ایجاد شود شامل اعصاب، غده هیپوفیز، غده صنوبری و غشاهایی است که سطح مغز را می‌پوشانند.
خونریزی داخل مغز
خونریزی داخل مغز نوعی خونریزی است که بر اثر پاره شدن عروق مغزی در فضای داخل جمجمه رخ می‌دهد. این وضعیت با سکته مغزی متفاوت است و معمولاً به دنبال ضربه به سر، فشار خون بالا، آنوریسم عروقی و عوامل مشابه ایجاد می‌شود. خونریزی داخل مغزی (ICH) یک وضعیت خطرناک است که در آن هماتومی در داخل پارانشیم مغز شکل می‌گیرد و ممکن است خون به داخل بطن‌ها نیز گسترش یابد.
طبق گفته جان دبلیو لیانگ، ICH غیرتروماتیک حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد از سکته‌های مغزی را تشکیل می‌دهد و با عوارض جدی همراه است.
سکته مغزی
سکته مغزی یک وضعیت پزشکی جدی و خطرناک است که زمانی رخ می‌دهد که خون‌رسانی به مغز مختل شود. در صورت بروز سکته مغزی، فرد باید فوراً تحت درمان قرار گیرد. همچنین، سکته مغزی می‌تواند یکی از دلایل افزایش فشار در مغز باشد.
خونریزی مغزی
خونریزی مغزی در واقع نوعی سکته مغزی است که به دلیل انسداد شریان‌های مغز رخ می‌دهد و منجر به خروج خون (Bleeding) در بافت‌های اطراف می‌شود. این خونریزی می‌تواند داخل مغز، در فضای بین پوشش مغز و سطح آن یا داخل بطن‌های مغزی اتفاق بیفتد. در هر صورت، خون تجمع یافته به شکل توده درآمده و بافت مغز را تحت فشار قرار می‌دهد.
پارگی آنوریسم مغزی
اگر جداره رگ ضعیف شود، فشار جریان خون باعث ایجاد برآمدگی بادکنکی شکل پر از خون می‌گردد که به آن آنوریسم مغزی گفته می‌شود. در صورت پاره شدن آنوریسم، خونریزی رخ می‌دهد و حجم خون در مغز افزایش می‌یابد، که در نتیجه فشار داخل جمجمه بالا می‌رود.
خونریزی ناحیه ساب آراکنوئید
خونریزی زیر عنکبوتیه به خروج خون در فضای بین مغز و غشایی که آن را می‌پوشاند گفته می‌شود. اغلب این نوع خونریزی زمانی رخ می‌دهد که ناحیه‌ای ضعیف در رگ خونی (آنوریسم) روی سطح مغز پاره شود و خون در اطراف مغز و داخل جمجمه جمع شود. آراکنوئید یکی از لایه‌های محافظ مغز است که بین استخوان جمجمه و بافت مغز قرار دارد. خونریزی زیر عنکبوتیه باعث تورم و افزایش فشار مغز می‌شود.
آنسفالیت مغزی
آنسفالیت به التهاب بافت‌های فعال مغز گفته می‌شود که معمولاً در اثر عفونت یا واکنش سیستم ایمنی بدن به برخی شرایط ایجاد می‌گردد. این التهاب موجب تورم مغز شده و می‌تواند علائمی مانند سردرد، سفتی و درد گردن، حساسیت به نور، گیجی و تشنج به همراه داشته باشد. آنسفالیت یکی از عواملی است که باعث افزایش حجم بافت مغز می‌شود و در نتیجه فشار داخل جمجمه را افزایش می‌دهد.
هیدروسفالی
هیدروسفالی یک اختلال عصبی است که بر اثر تجمع غیرطبیعی مایع مغزی نخاعی در بطن‌های مغز ایجاد می‌شود. این افزایش مایع باعث گشاد شدن بطن‌ها و وارد شدن فشار زیاد بر بافت‌های مغز می‌شود. افزایش حجم مایع مغزی نخاعی در نهایت موجب تورم مغز و بالا رفتن فشار داخل جمجمه می‌گردد.
بیماری مننژیت
مننژیت به عفونت و التهاب مایع و سه لایه محافظ مغز و نخاع (مننژ) گفته می‌شود. شایع‌ترین علت مننژیت، عفونت‌های ویروسی است. این بیماری موجب التهاب مننژ می‌شود؛ مننژ غشایی است که مغز و نخاع را احاطه کرده و تورم آن می‌تواند باعث افزایش فشار داخل مغز گردد.
تشنج و صرع
صرع ناشی از فعالیت الکتریکی غیرطبیعی مغز است و با تشنج‌های مکرر همراه است. این اختلال یکی از دلایل افزایش فشار مغز به شمار می‌آید و معمولاً به علت مشکلات ژنتیکی یا آسیب‌های مغزی ایجاد می‌شود.
نکته: موارد ذکر شده، مشکلات جدی برای مغز و سلامت فرد محسوب می‌شوند و نیاز به درمان فوری دارند. علاوه بر این عوامل، موارد دیگری مانند سرفه و عطسه، استرس، افزایش فشار خون، خم و راست شدن، بلند کردن اجسام سنگین، زور زدن زیاد و عوارض دارویی نیز می‌توانند باعث افزایش فشار داخل مغز شوند.
عوارض ICP
در صورت عدم درمان فوری فشار مغزی، این وضعیت می‌تواند منجر به مشکلات و بیماری‌های جدی‌تر شود. عوارض ناشی از افزایش فشار داخل جمجمه شامل موارد زیر است:
- آسیب به بافت مغز، عروق خونی و اعصاب
- بیرون‌زدگی ساقه مغز
- کاهش ترشح هورمون آنتی‌دیورتیک (ADH)
- ترشح بیش از حد هورمون آنتی‌دیورتیک (ADH) که منجر به کاهش حجم ادرار می‌شود
در مراحل پیشرفته‌تر، فشار مغزی می‌تواند باعث تشنج، سکته مغزی، کما و حتی مرگ شود.
روش‌های تشخیص فشار مغز یا ICP
برای تشخیص ICP، پزشک ابتدا تاریخچه پزشکی بیمار را بررسی کرده و معاینه فیزیکی شامل ارزیابی عصبی برای سنجش حواس، تعادل و وضعیت روانی انجام می‌دهد. در برخی موارد، پونکسیون کمری برای نمونه‌گیری از مایع مغزی نخاعی انجام می‌شود. همچنین ممکن است برای بررسی ساختار جمجمه از سی‌تی‌اسکن و تصویربرداری با تشدید مغناطیسی (MRI) استفاده شود. MRI با بهره‌گیری از میدان‌های مغناطیسی قادر است تغییرات ظریف در بافت مغز را شناسایی کند و جزئیات بیشتری نسبت به اشعه ایکس یا سی‌تی‌اسکن ارائه می‌دهد.
درمان فشار مغز
روش‌های مختلفی برای کاهش فشار مغزی وجود دارد که انتخاب آن‌ها به علت ایجاد فشار بستگی دارد. پزشک ابتدا تلاش می‌کند با اقداماتی ICP را کاهش دهد و سپس پس از تشخیص دقیق علت، درمان مناسب را تعیین کند. از جمله روش‌های مؤثر برای کاهش ICP می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- درمان دارویی
- جراحی
درمان‌های دارویی فشار مغز
پزشک مغز و اعصاب برای کاهش تورم و فشار مغز، داروهای مناسب را تجویز می‌کند. نوع دارو بستگی به علت ایجاد فشار دارد و شامل موارد زیر است:
- داروهای استروئیدی و کورتیکواستروئیدی: برای کاهش تورم از داروهای ضدالتهابی استفاده می‌شود که رایج‌ترین آن‌ها دگزامتازون است. این دارو همچنین به کاهش فشار مغزی کمک می‌کند.
- آنتی‌بیوتیک‌ها: این داروها اثر ضد میکروبی دارند و علاوه بر کاهش درد ناشی از ICP، علائم بیماری را نیز کاهش می‌دهند. آنتی‌بیوتیک‌ها معمولاً زمانی تجویز می‌شوند که عفونت‌هایی مانند مننژیت عامل فشار مغز باشند.
- داروهای ضد تشنج و کنترل‌کننده فشار خون: این داروها نیز برای کاهش فشار مغز و پیشگیری از تشنج یا افزایش فشار خون در بیماران مورد استفاده قرار می‌گیرند.
عمل جراحی
در بسیاری از موارد، پزشک برای درمان قطعی فشار مغز، جراحی را توصیه می‌کند. نوع جراحی به علت ایجاد ICP بستگی دارد و روش‌های مختلف آن عبارتند از:
جراحی برای قرار دادن شانت:
اگر فشار مغزی ناشی از هیدروسفالی یا افزایش مایع مغزی نخاعی باشد، پزشک شانت را در مغز قرار می‌دهد تا مایع اضافی از جمجمه تخلیه شود. در این روش، لوله‌ای وارد مغز می‌شود و مایع اضافی به سمت شکم هدایت می‌گردد، که این کار باعث کاهش ICP می‌شود.
برداشتن تومور:
یکی از دلایل فشار مغزی، رشد غیرطبیعی بافت مغز یا تومور است. بسته به خوش‌خیم یا بدخیم بودن تومور و محل آن، پزشک اقدام به برداشتن تومور می‌کند. در برخی موارد، شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی نیز طبق تشخیص پزشک انجام می‌شود.
برداشتن بخشی از جمجمه:
در مواردی که بیمار دچار آنوریسم مغزی یا خونریزی شده باشد، جراحی بخشی از جمجمه برای خارج کردن آنوریسم و متوقف کردن خونریزی انجام می‌شود. این اقدام باعث کاهش حجم خونریزی و در نتیجه کاهش فشار مغز می‌گردد.
راه‌های پیشگیری از فشار مغز
یکی از پرسش‌های رایج این است که چگونه می‌توان از ICP پیشگیری کرد؟ همان‌طور که گفته شد، فشار مغزی می‌تواند در اثر ضربه به سر یا بیماری‌هایی مانند مننژیت، تومور مغزی و هیدروسفالی ایجاد شود. ممکن است نتوان جلوی برخی از این بیماری‌ها را گرفت، اما می‌توان با رعایت نکات ایمنی از ضربه به سر و خونریزی مغزی پیشگیری کرد. برای مثال، هنگام انجام ورزش‌هایی که احتمال ضربه به سر دارند، مانند دوچرخه‌سواری، اسب‌سواری یا موتورسواری، حتماً از کلاه ایمنی استفاده کنید.
هنگام نشستن در خودرو، کمربند ایمنی خود را ببندید و این کار را برای کودکانی که در صندلی عقب قرار دارند نیز رعایت کنید. فعالیت‌هایی مانند بلند کردن اجسام سنگین، خم و راست شدن یا انجام کارهای نیازمند زور زیاد می‌توانند فشار مغز را افزایش دهند؛ تا حد امکان از انجام این موارد خودداری کنید و استرس و اضطراب را کاهش دهید. همچنین رعایت رژیم غذایی سالم، انجام فعالیت‌های ورزشی منظم، ترک سیگار و کنترل فشار خون و دیابت از دیگر اقدامات مهم برای حفظ سلامت مغز و پیشگیری از افزایش فشار داخل جمجمه هستند.
کلام پایانی
در این مقاله، تمامی جوانب مربوط به فشار مغزی، از جمله علل و عوامل خطرزا، علائم شایع، روش‌های پیشگیری و اقداماتی که می‌توان برای کاهش احتمال ابتلا انجام داد، مورد بررسی قرار گرفت. همچنین روش‌های تشخیص و گزینه‌های درمان این عارضه نیز تشریح شد.
“با دکتر حسین زاده بختوری، اعتمادی به آینده سالمتان”
دکتر مهرداد حسین زاده بختوری، متخصص جراحی مغز و اعصاب، با سال‌ها تجربه و تخصص در زمینه درمان مشکلات مغزی، نخاعی و عصبی، به بیماران خدمات درمانی و جراحی ارائه می‌دهند. ایشان با بهره‌گیری از تکنیک‌های پیشرفته و نوین در جراحی‌های مغز و اعصاب، توانسته‌اند به بسیاری از بیماران در بهبود وضعیت سلامتی و کیفیت زندگی کمک کنند.
دکتر حسین زاده بختوری علاوه بر تخصص جراحی، به اهمیت مراقبت‌های پس از جراحی نیز توجه ویژه دارند و همواره در ارائه راهکارهای مؤثر برای تسریع روند بهبودی بیماران از روش‌های مدرن فیزیوتراپی و درمان‌های تکمیلی استفاده می‌کنند. ایشان در زمینه درمان مشکلاتی مانند دیسک کمر، آسیب‌های نخاعی، تومورهای مغزی، و مشکلات عصبی دیگر با دقت و دانش بالا عمل می‌کنند.