کما یا حالت اغما به وضعیتی اطلاق می‌شود که در آن مغز فرد در پایین‌ترین سطح هوشیاری خود قرار دارد و بیمار به مدت طولانی بیهوش می‌شود. در این وضعیت، بیمار همچنان زنده است، اما توانایی پاسخ دادن به تحریک‌ها، از جمله درد، را ندارد. برای آشنایی بیشتر با این حالت، با ما در این مقاله همراه باشید.
واژه “کما” ریشه‌ای یونانی دارد و به معنای خواب عمیق یا حالت بی‌حرکتی است. فردی که به حالت اغما رفته، با وجود اینکه زنده است، قادر به حرکت کردن به میل خود نیست. انتظار برقراری ارتباط یا واکنش به محیط از فردی در حالت کما مناسب نیست، زیرا بسیاری از عملکردهای حیاتی بدن او، مانند تنفس و گردش خون، دچار مشکل شده و دستگاه‌های مکانیکی به حفظ زندگی او کمک می‌کنند.
مدت زمان کما برای برخی افراد ممکن است چندین هفته و برای دیگران چندین ماه طول بکشد. اگر شما هم به دنبال اطلاعات بیشتر درباره کما هستید، با ما همراه باشید تا در این مقاله از مجله درمانکده به بررسی انواع، علت‌ها، علائم و روش‌های درمانی این وضعیت بپردازیم.
کما یا حالت اغما چیست؟
در حالت کما یا اغما، فعالیت مغزی به حداقل می‌رسد و فرد نمی‌تواند به محیط پیرامون خود واکنشی نشان دهد. در این وضعیت طولانی‌مدت بیهوشی، بیمار به رغم زنده بودن، قادر به بیدار شدن از خواب نیست. شخصی که به کما رفته، هیچ واکنشی به صدا یا درد نشان نمی‌دهد و ارتباط او با محیط کاملاً قطع شده است؛ همچنین قادر به حرکت نخواهد بود.
برخی بیماران در این وضعیت با اختلالات تنفسی مواجه می‌شوند و برای بهبود سطح هوشیاری خود به دستگاه‌های کمکی نیاز دارند. معمولاً، بعد از چندین هفته از بیهوشی عمیق، بیمار ممکن است به حالت هوشیاری برگردد، اما در برخی موارد ممکن است به زندگی نباتی یا هوشیاری بسیار پایین دچار شود.
شناخت علائم کما یا حالت اغما
پزشک فوق تخصص مغز و اعصاب، پس از انجام بررسی‌های مختلف، در صورتی که متوجه شود بیمار مدتی در حالت هوشیاری پایین قرار دارد، به تشخیص کما خواهد رسید. علائم کما معمولاً شامل موارد زیر است:
- بسته بودن چشم‌ها
- عدم پاسخگویی به تحریکات
- تنفس نامنظم
- عدم واکنش چشمگیر اندام‌ها به تحریکات
- ناتوانی در پاسخ به درد، به جز حرکات واکنشی محدود
فردی که به کما رفته ممکن است توانایی سرفه کردن یا قورت دادن آب دهان را داشته باشد. بنابراین، ضروری است که مراقبت‌های لازم برای جلوگیری از خطر خفگی انجام شود.
علت به کما رفتن یا مرگ موقتی
ضربه به سر و مشکلات مربوط به سیستم گردش خون، از جمله عوامل اصلی ایجاد حالت حالت اغما یا مرگ موقتی هستند. به همین دلیل، علت اصلی کما معمولاً آسیب مغزی است. آسیب‌های مغزی می‌توانند به دلیل عوامل مختلفی به وجود آیند که عبارتند از:
1. کمبود اکسیژن ناشی از آسیب مغزی
عواملی مانند ایست قلبی، ضربه به سر، مصرف زیاد دارو، مسمومیت و غرق شدن می‌توانند به طور قابل توجهی سطح اکسیژن در مغز را کاهش دهند. کمبود اکسیژن، حتی اگر برای چند دقیقه ادامه یابد، می‌تواند باعث مرگ سلول‌های بافت مغزی شود.
2. تروما عامل ایجاد کما
تورم مغز یکی دیگر از عوامل مهم در ایجاد حالت کما است. صدمات و ضربه به سر می‌توانند منجر به خونریزی یا تورم مغز شوند. مایع جمع شده در سر به دلیل ضربه سنگین به جمجمه، به بافت مغزی فشار می‌آورد. این فشار می‌تواند به ساقه مغز، که مسئول تحریک و آگاهی است، آسیب برساند و در نتیجه فرد به حالت کما دچار شود.
3. خونریزی و حالت اغما
در برخی مواقع، آسیب به مغز می‌تواند باعث خونریزی در لایه‌های مختلف آن شود. تورم و فشار ناشی از این خونریزی می‌تواند به حالت حالت اغمامنجر گردد. عواملی مانند فشار خون بالا، پارگی آنوریسم‌های مغزی و تومورها می‌توانند باعث خونریزی مغز شده و در نتیجه به افزایش فشار داخل جمجمه و اغما منجر شوند.
4. سکته مغزی
در این وضعیت، بخش‌های زیادی از مغز به دلیل کاهش جریان خون دچار کمبود اکسیژن می‌شوند و تورم مغزی ایجاد می‌گردد. این تورم و کاهش جریان خون می‌تواند منجر به کما یا مرگ موقتی شود.
5. کما و قندخون
اگر سطح قند خون بیمار به شدت بالا برود، ممکن است کمای دیابتی یا هیپرگلیسمی رخ دهد. به‌عکس، سطح بسیار پایین قند خون، که به آن هیپوگلیسمی گفته می‌شود، می‌تواند منجر به حالت اغمای دیابتی شود. در هر دو حالت، پس از تنظیم و کنترل سطح قند خون، معمولاً حالت اغما بهبود می‌یابد. با این حال، هیپوگلیسمی طولانی‌مدت می‌تواند آسیب‌های جدی به مغز وارد کرده و وضعیت بیمار را به کما بکشاند.
6. عفونت‌ها عامل دیگر کما
بیماری‌هایی مانند مننژیت و انسفالیت باعث ایجاد عفونت در سیستم عصبی مرکزی می‌شوند و می‌توانند منجر به مرگ موقتی یا حالت اغما در فرد شوند. این عفونت‌ها موجب التهاب در مغز و پرده‌های آن شده و می‌توانند به کاهش سطح هوشیاری و به بروز حالت اغما منجر گردند.
7. سموم بدن
اگر بدن نتواند به درستی مواد زائد را دفع کند، این مواد تبدیل به سموم مختلف خواهند شد. به عنوان مثال، آمونیاک ناشی از بیماری کبد یا دی‌اکسیدکربن به دلیل آسم، در صورت عدم دفع مناسب، می‌توانند به سطوح سمی در بدن برسند. این اختلال در دفع مواد زائد می‌تواند منجر به ایجاد حالت حالت اغما در فرد شود.
8. تشنج ناشی از کما
به‌طور کلی، تشنج به‌طور مستقیم باعث کما نمی‌شود. با این حال، اگر تشنج‌های ناشی از صرع به صورت مداوم و بدون کنترل رخ دهند، می‌توانند منجر به بیهوشی طولانی‌مدت و حالت کما شوند. در چنین شرایطی، ضروری است که به یک متخصص مغز و اعصاب مراجعه کنید.
آشنایی با انواع حالت اغما
همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، آسیب به مغز علت اصلی کما است و شدت این آسیب‌ها می‌تواند انواع مختلف کما را به وجود آورد. در ادامه، با این سطوح مختلف آشنا خواهید شد:
انسفالوپاتی سمی متابولیک: در این سطح از کما، بیمار دچار اختلال حاد در عملکرد مغز می‌شود. علائم شامل گیجی شدید و دلیریوم (تغییر ناگهانی در وضعیت روانی، احساسات و آگاهی) هستند. این نوع کما ممکن است ناشی از نارسایی اندام‌ها، بیماری‌های سیستمیک یا عفونت باشد.
حالت رویشی پایدار: این سطح از کما به معنای بیهوشی بسیار شدید است. در این حالت، فرد هیچ آگاهی از محیط اطرافش ندارد و قادر به حرکت ارادی نیست. اگرچه بیمار ممکن است پیشرفتی به سمت بیدار شدن از خواب عمیق داشته باشد، اما عملکرد مغزی او معمولاً بهبود نمی‌یابد. در این وضعیت، هنوز عملکردهای حیاتی مانند گردش خون، تنفس، خواب و بیداری وجود دارد.
کمای موقت: در این حالت، پزشکان برای حفاظت از مغز در برابر تورم پس از آسیب شدید، بیهوشی عمیق یا کمای موقت را تجویز می‌کنند. با استفاده از بیهوشی موقت، پزشک به بدن بیمار فرصتی می‌دهد تا روند بهبودی را راحت‌تر طی کند. بیماران در این وضعیت، داروهای بیهوشی کنترل‌شده دریافت کرده و در بخش مراقبت‌های ویژه بستری می‌شوند تا به‌طور دائم تحت نظر پزشک فوق تخصص مغز و اعصاب باشند.
روش تشخیص کما
پزشک فوق تخصص برای تأیید حالت کما و شناسایی علت آن، به بررسی سابقه پزشکی و انجام آزمایشات مختلف می‌پردازد. این فرآیند به شناسایی علت دقیق کما و تعیین بهترین روش‌های درمانی کمک می‌کند. در ادامه، با روش‌های تشخیص حالت اغما آشنا خواهید شد:
1. تاریخچه پزشکی
پزشک برای ارزیابی وضعیت بیمار و شناسایی علت حالت اغما، سوالاتی از فرد همراه بیمار یا کسی که او را به بیمارستان رسانده است، می‌پرسد. این سوالات شامل موارد زیر است:
- قبل از وقوع کما، بیمار چه علائم ناگهانی یا تدریجی را تجربه کرد؟
- آیا بیمار پیش از کما دچار سرگیجه، بی‌حسی یا بهت بود؟
- آیا بیمار داروهای خاصی مصرف می‌کرد یا به مواد مخدر دسترسی داشت؟
- آیا بیمار سابقه بیماری‌هایی مانند دیابت، تشنج یا سکته مغزی دارد؟
2. کما و آزمایش‌های فیزیکی
این آزمایشات به بررسی واکنش‌ها، نحوه پاسخگویی به درد و حرکات بازتابی مردمک چشم بیمار کمک می‌کنند. در گذشته، این ارزیابی از طریق ریختن آب سرد یا گرم به کانال گوش با استفاده از سرنگ انجام می‌شد. اما امروزه روش‌های تشخیص حالت اغما شامل موارد زیر است:
- بررسی حرکات کره چشم: حرکات چشم به سمت بالا، پایین یا دو طرف گوشه‌ها بررسی می‌شود.
- ارزیابی تغییر اندازه مردمک: تغییر اندازه مردمک چشم در پاسخ به نور مورد بررسی قرار می‌گیرد.
- مشاهده پلک زدن: پلک زدن بیمار پس از لمس کره چشم با تکه پنبه مشاهده می‌شود.
- اندازه‌گیری سرفه کردن: سرفه کردن بیمار به دلیل وجود ترشحات دهانی اندازه‌گیری می‌شود.
- ارزیابی رفلکس گگ: پزشک پس از لمس پشت دهان بیمار، رفلکس گگ را بررسی می‌کند.
3. آزمایش خون برای حالت اغما
انجام آزمایش خون برای بیمار در حالت مرگ موقتی می‌تواند اطلاعات زیر را ارائه دهد:
- شمارش خون: بررسی تعداد و نوع سلول‌های خونی.
- وجود علائم مسمومیت: تشخیص مسمومیت به وسیله مونوکسید کربن یا سایر سموم.
- وجود یا عدم وجود مواد مخدر: بررسی وجود مواد مخدر یا داروهای غیرمجاز در خون.
- سطح الکترولیت‌ها: ارزیابی تعادل الکترولیت‌ها مانند سدیم، پتاسیم و کلرید.
- سطوح گلوکز: اندازه‌گیری میزان قند خون برای شناسایی اختلالات متابولیک.
- عملکرد کبد: ارزیابی نشانگرهای عملکرد کبد برای شناسایی مشکلات کبدی.
4. اسکن MRI، CT یا CAT
تصویربرداری مغزی می‌تواند وجود آسیب‌های مغزی را شناسایی کند و محل دقیق آسیب، انسداد و اختلالات دیگر را مشخص نماید. همچنین، آزمایش الکتروانسفالوگرام (EEG) یکی دیگر از روش‌های تشخیصی است که فعالیت الکتریکی مغز را ثبت و اندازه‌گیری می‌کند. این آزمایش به بررسی الگوهای الکتریکی مغز کمک کرده و در تشخیص انواع اختلالات مغزی موثر است.
5. مقیاس کما گلاسکو
پزشک فوق تخصص مغز و اعصاب برای ارزیابی سطح هوشیاری بیمار در حالت حالت اغما از مقیاس کما گلاسکو (GCS) استفاده می‌کند. این مقیاس به پزشکان کمک می‌کند تا میزان بهبودی یا شدت آسیب مغز را اندازه‌گیری کنند. پزشکان بر اساس توانایی بیمار در باز نگه‌داشتن چشم، پاسخ کلامی و فیزیکی، به او نمره‌ای اختصاص می‌دهند که وضعیت هوشیاری و میزان آسیب را تعیین می‌کند.
برای ارزیابی سطح هوشیاری بیمار در حالت حالت اغما، مقیاس گلاسکو (GCS) به سه بخش تقسیم می‌شود: چشم‌ها، کلامی و فیزیکی. هر بخش دارای دامنه نمرات خاص خود است:
چشم‌ها
1: بیمار چشم‌هایش را باز نمی‌کند.
2: درد باعث می‌شود تا بیمار کمی چشم‌هایش را باز کند.
3: چشم‌ها در واکنش به صدا باز می‌شوند.
4: بیمار می‌تواند خودش چشم‌هایش را باز کند.
کلامی
1: صدایی وجود ندارد.
2: بیمار کمی زمزمه می‌کند، اما واضح و قابل درک نیست.
3: فرد از کلمات نامناسب استفاده می‌کند.
4: فرد توانایی صحبت کردن دارد اما بیشتر گیج است.
5: فرد به صورت عادی ارتباط برقرار می‌کند.
فیزیکی
1: بیمار هیچ حرکتی ندارد.
2: فرد در واکنش به درد یکی از اندام‌های خود را صاف می‌کند.
3: واکنش غیر طبیعی به درد وجود دارد.
4: بیمار از درد دور می‌شود.
5: فرد محل درد را تشخیص می‌دهد.
6: فرد توانایی انجام دستورات پزشک را دارد.
نتیجه کلی مقیاس GCS، که حاصل جمع نمرات سه بخش است، به شرح زیر تفسیر می‌شود:
8 یا کمتر: نشان‌دهنده کما یا حالت اغما.
9 تا 12: وضعیت متوسط.
13: مقدار اندکی اختلال هوشیاری.
6. پونکسیون کمری
پزشک با وارد کردن سوزن مخصوص به نام سوزن لومبار درون کانال نخاعی، مقداری از مایع نخاع (مایع مغزینخاعی) را برای اندازه‌گیری فشار و بررسی وجود عفونت یا اختلالات در سیستم عصبی مرکزی نمونه‌برداری می‌کند. این آزمایش به نام لومبار پروب یا پانکچر نخاعی شناخته می‌شود و کمک می‌کند تا وضعیت سیستم عصبی مرکزی بیمار به دقت ارزیابی شود.
روش درمان کما یا حالت اغما
بسیاری از افراد که با وضعیت کما روبه‌رو می‌شوند، می‌پرسند که آیا درمان برای این وضعیت امکان‌پذیر است. باید گفت که کما یک وضعیت اورژانسی پزشکی بسیار حساس و جدی است. برای درمان این حالت، تیمی از متخصصان پزشکی شامل متخصص بیهوشی، متخصص قلب، جراح مغز و اعصاب، جراح عمومی و متخصص داخلی گرد هم می‌آیند تا روش درمانی مناسبی را برای کما انتخاب کنند.
این تیم به سرعت تلاش می‌کند تا وضعیت بیمار را تثبیت کند و برای زنده نگه‌داشتن او اقدامات لازم را انجام دهد. اولین اقدام معمولاً حفظ تنفس و گردش خون بیمار است تا اطمینان حاصل شود که مغز به میزان کافی اکسیژن می‌رسد. سپس، شناسایی علت اصلی حالت اغما برای تعیین روش درمان مناسب ضروری است. بسته به علت کما، متخصصان ممکن است از روش‌های زیر استفاده کنند:
- برای کمای دیابتی: گلوکز وریدی تجویز می‌شود.
- برای مسمومیت دارویی یا مواد مخدر: داروی نالوکسان وریدی تجویز می‌شود.
- برای خونریزی و آسیب‌های مغزی: جراحی ممکن است انجام شود.
- برای کما ناشی از عفونت: آنتی‌بیوتیک‌های مناسب تجویز می‌شود.
آیا بهبودی از حالت اغما امکان‌پذیر است؟
بهبودی از کما معمولاً به‌طور تدریجی انجام می‌شود. معمولاً بیمارانی که دچار مرگ موقتی شده‌اند، پس از چند هفته از خواب طولانی‌مدت بیدار می‌شوند و اغلب با حالت گیجی و آشفتگی به هوش می‌آیند.
به همین دلیل، پزشکان و پرستاران از نزدیکان بیمار می‌خواهند که در فرآیند بهبودی تدریجی او مشارکت کنند. برخی بیماران پس از به هوش آمدن ممکن است علائم پایداری نداشته باشند، در حالی که دیگران ممکن است به دلیل آسیب شدید مغزی نیاز به فیزیوتراپی یا کاردرمانی داشته باشند.
سخن پایانی
کما یا حالت اغما یک حالت بیهوشی طولانی‌مدت است که در آن پزشکان بلافاصله برای حفظ زندگی و عملکرد مغز اقدامات پزشکی را آغاز می‌کنند. بیمار ممکن است چندین هفته در حالت کما باقی بماند، اما پس از بیدار شدن، روند بهبودی به‌طور تدریجی آغاز می‌شود.
“با دکتر حسین زاده بختوری، اعتمادی به آینده سالمتان”